Tarihî kökene sahip Türk halklarından biri de Uygurlardır. Türkçe kaynaklarda Uygur adı ilk defa Bilge Kağan yazıtında, Uygur ilteberi’nin adında geçmektedir. Çin kaynaklarında ise Hui-hu, Hui-ho, Hoei-ho, Wei-ho, Wei-wu gibi çeşitli şekillerde geçer. Ebulgazi Bahadır Han’ın, Şecere-i Türk adlı eserinde ise Uygur adının, “itaat edici” anlamına geldiği ve uykökünden geliştiği belirtilir.
MS 1. yüzyılın ilk yıllarında Köktürk Devleti’nin hâkimiyeti altında yaşamaya başlayan Uygurlar, 745 yılında Köktürk Kağanlığı’na son vererek Ötüken Uygur Kağanlığı’nı kurarlar. Orhun bölgesinde kurulan bu devlet, 840’ta Kırgızlar tarafından yıkılır. Bu yenilgiden sonra Uygurlar, güneye ve güneybatıya göç ederler. Güneye gidenler, Kansu’ya yerleşerek Kansu Uygur Devleti’ni kurarlar. Güneybatıya giden 15 Uygur boyundan bir kısmı Tibetlilere bağlanır. Asıl büyük grup ise Beş Balık, Karaşar, Hoço ve Turfan şehirlerine yerleşerek Hoço Uygur Devleti’ni kurarlar.
840 göçünden sonra Uygurlar, hâkimiyetlerini doğuda Kumul’a, batıda Kaşgar’a kadar genişletirler. Bu kalabalık Uygur göçüyle Turfan, Hoço, Beş Balık, Hami ve Kâşgar’da Türk nüfusu çoğalır ve doğu Türkistan dediğimiz ülke tamamen bir Uygur Devleti hâline gelir. Bu göçe maruz kalan Uygur boyları arasında Yağmalar da vardır. Onlar muhtemelen daha batıya gitmişler; Kâşgar ve civarına yerleşmişlerdir. Bir görüşe göre Karahanlı Devleti, Yağmalar tarafından kurulmuş; bir başka görüşe göre Karluklar, kağanlıklarını ilân etmişlerdir.
Doğu Türkistan daha sonra Moğol istilasına maruz kalmış; 1210 yılında Doğu Türkistan Cengiz İmparatorluğuna katılmıştır. 1227’de Cengiz’in ölümünden sonra ise Çağataylara bağlanmıştır. Çağatay’ın ölümünden sonra Cengiz’in çocukları arasında taht kavgası meydana gelmiş; daha sonra Çağatay Hanlığı, Barlas ve Duğlat kabilesi olarak ikiye bölünmüş ve Çağatay Han’ın soyu bu iki kabile ile devam etmiştir.
Çağatay’ın ve Timur’un birkaç kuşaktan torunu olan Seyit Han, 1514’te Artuş üzerinden Kâşgar’a doğru ilerler; Kâşgar, Hoten ve Yarkent şehirlerini ele geçirerek Seidiye Hanlığı’nı (Yarkent Hanlığı) kurar. Kalmuklar 1674’te Ürümçi ve İli’de bir devlet kurarlar. Kalmukların hâkim olduğu bu devir “Hocalar Devri” olarak adlandırılmıştır. Bu tarihten sonra bölgenin bir bölümü Moğollar, bir bölümü Çinliler tarafından yönetilir. 1759’da Doğu Türkistan Çin’in saldırısına uğrar.
1865’te ise Yakup Bey, Hokand Hanlığı’na son vererek Kâşgar ve Yarkent’e hâkim olur; Hoten, Kuça, Turfan, Ürümçi ve Kumul’u da hâkimiyeti altına alır. Osmanlı himayesine giren ve Rusya ile iyi ilişkiler kuran Yakup Bey, 1877’de vefat eder ve 1878’de Doğu Türkistan’ın tamamı Çinliler tarafından ele geçirilir.
1884’te Çin imparatorunun emriyle Şin-cang/Xin-jiang “Yeni Toprak” adıyla İmparatorluğa bağlanır. Mançu sülalesinin Doğu Türkistan’daki hâkimiyeti 1911 yılına kadar devam eder ve bu tarihten itibaren cumhuriyet rejimi kurulur.
Çinli yöneticilerin halk üzerindeki baskıları sonucunda 1930’lu yıllarda çeşitli halk ayaklanmaları meydana gelir. Bunlar; Hoca Niyaz Hacı öncülüğündeki Kumul ayaklanması (1931); Mahmut Muhiti öncülüğündeki Turfan ayaklanması (1933); Mehmet Emin Buğra öncülüğündeki Hoten ayaklanması (1933)dır.
Bu ayaklanmalar sonucunda 1933’te Kâşgar’da Şarki Türkistan İslam Cumhuriyeti kurulur ve bir yıl sonra bu hükûmet sona erer. 1944’te İli’de çıkan ayaklanmanın ardından 12 Kasım 1944’te bu kez Şarki Türkistan Cumhuriyeti ilân edilir.
1949’da Milliyetçi Çin hükûmetinin sona ermesiyle Komünist Çin yönetimi başlar ve 1955’te Doğu Türkistan, Xin-jiang Uygur Özerk Bölgesi adını alır. Bölgenin başkenti Dixua’nın adı ise Ürümçi olarak değiştirilir.
Uygurlar, Çin Halk Cumhuriyetinin 1 milyon 660 bin km2 lik bir alanını kapsayan Doğu Türkistan/Şincan Uygur Özerk Bölgesi’nde yaşamaktadırlar ve bu bölgedeki en kalabalık nüfusu teşkil etmektedirler. 2009 nüfus sayımına göre, bu bölgenin nüfusu 21 milyon 560 bin olarak belirlenmiştir. Uygurların sayısı 9 milyon civarında olup 12 milyon civarındaki nüfusu ise diğer azınlıklar oluşturmaktadır. Bu sayıma göre Uygurlar, Doğu Türkistan nüfusunun % 46’sını teşkil etmektedirler. Bölgenin kuzeyinde yaşayan Uygurlar ise, yaklaşık bir asırdan beri Kazakistan’a yerleşmişlerdir. Kazakistan’ın Almatı şehrinde ise 200 bin civarında Uygur yaşamaktadır. Ayrıca, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan, Afganistan, Pakistan, Amerika ve Türkiye Uygur Türklerinin şu anda yaşadığı ülkeler arasındadır.
Doğu Türkistan’da en yaygın din, İslamiyettir. Bu bölgede yaşayan Uygur, Kırgız, Kazak, Döngen, Tacik, Özbek, Tatar, Salar halkları İslam dinine mensuptur. Bunun yanında Lamaizm, Budizm, Hristiyanlık ve Şamanizm gibi dinler de mevcuttur.
ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI-II’ adlı kitaptan